ავტორი: თინათინ ხუხუნაიშვილი
შავი ზღვის რეგიონის გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა სულ უფრო იზრდება, განსაკუთრებით, რუსეთის სამხედრო მოქმედებების ზრდის ფონზე. რეგიონი ენერგეტიკული და სატრანზიტო კვანძია ევროპასა და აზიას შორის, რაც მას სტრატეგიულ მნიშვნელობას ანიჭებს როგორც ნატოსთვის, ისე საერთაშორისო უსაფრთხოებისთვის. რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიამ და 2022 წლის უკრაინის ომმა შავი ზღვის რეგიონს კიდევ უფრო დიდი დატვირთვა შესძინა, რაც ნატოს აქცენტების ცვლილებას იწვევს. ნატოს სტრატეგია შავი ზღვის რეგიონის მიმართ ჯერ კიდევ განვითარების ფაზაშია, თუმცა მისი დიპლომატიური და სამხედრო ძალისხმევა გარკვეულწილად ისევ არაეფექტურია, რაც რეგიონის უსაფრთხოებისთვის პირდაპირი გამოწვევაა.
წინამდებარე პუბლიკაციაში წარმოვადგენთ ნატოს უსაფრთხოების პოლიტიკის განვითარებას შავი ზღვის რეგიონში, განსაკუთრებით, რუსეთისგან მომდინარე მზარდი საფრთხეების პასუხად. შევაფასებთ, თუ როგორ ჩამოაყალიბა ნატომ თავისი უსაფრთხოების პოლიტიკა შავი ზღვის რეგიონში არსებული და ახალი საფრთხეების საპასუხოდ და რამდენად ეფექტური იყო ეს ზომები. ნაშრომში შესწავლილია ნატოს პოლიტიკის ევოლუცია 2004 წლიდან 2024 წლამდე, სამ ფაზად: 1) ნატოს გაფართოება და საწყისი ჩართულობა (2004-2014), 2) ნატოს პოლიტიკის ცვლილება ყირიმის ანექსიისა და დონბასის ომის ფონზე (2014–2022) და 3) რუსეთ-უკრაინის ომი და ნატოს სტრატეგიული ადაპტაცია (2022–2024). თითოეულ ფაზაში შეფასდება ნატოს სტრატეგიული გადაწყვეტილებებისა და პოლიტიკის ეფექტიანობა.
ნატოს გაფართოება და საწყისი ჩართულობა (2004-2014)
თურქეთის შემდეგ ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციას 2004 წლის 29 მარტს ოფიციალურად შავი ზღვის ორი ქვეყანა – ბულგარეთი და რუმინეთი – შეუერთდა. მათმა გაწევრიანებამ გააფართოვა ალიანსი შავი ზღვის რეგიონში, სადაც იგი აღმოჩნდა ახალი მეზობლებისა და ისეთი ასიმეტრიული და ჩვეულებრივი საფრთხეების წინაშე აღმოჩნდა, რაც აქამდე ალიანსის საზრუნავს არ წარმოადგენდა, მაგრამ გაფართოების შემდეგ მნიშვნელოვნად იქცა. მიუხედავად ამ ტერიტორიის მზარდი გეოპოლიტიკური მნიშვნელობისა, ნატოს სტრატეგიული აქცენტი ჯერ კიდევ ვითარდებოდა და თავდაპირველი საპასუხო მცდელობები რეგიონის უსაფრთხოების გამოწვევებთან დაკავშირებით შედარებით შეზღუდული იყო.
2004 წლის ივნისში ნატომ სტამბოლის სამიტზე აღიარა შავი ზღვის რეგიონის მნიშვნელობა, თუმცა სამიტზე არ ჩამოყალიბებულა თანმიმდევრული სტრატეგია ახლად წარმოქმნილი საფრთხეების მოსაგვარებლად. მართალია, კომუნიკეში ხაზგასმული იყო შავი ზღვის სანაპირო ქვეყნებს შორის თანამშრომლობის მნიშვნელობა,[1] მაგრამ მასში გაწერილი არ იყო კონკრეტული ქმედებები ან ინიციატივები, რაც მიუთითებდა ნატოს თავდაპირველ ყოყმანზე, პროაქტიულად ჩართულიყო რეგიონში.
მომდევნო წლებში ნატოს ყურადღება ფრაგმენტული დარჩა. 2005 წელს ბრიუსელის მინისტერიალი, უპირველეს ყოვლისა, შეეხო ალიანსის ტრანსფორმაციას და მის უფრო ფართო მისიებს და უგულებელყო შავი ზღვის უსაფრთხოების გამოწვევების დეტალური განხილვა. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ნატო-რუსეთის თანამშრომლობას განიხილავდა, მან ვერ გაამახვილა ყურადღება რეგიონში რუსეთის მზარდ გავლენებზე, განსაკუთრებით, მისი მზარდი სამხედრო შესაძლებლობისა და რეგიონულ კონფლიქტებში ჩართულობის ფონზე.
მდგომარეობა შეიცვალა 2006 წელს, როდესაც ნატომ აღიარა უსაფრთხოების კრიტიკული ვითარება შავი ზღვის რეგიონში, კერძოდ, საქართველოში, უკრაინასა და მოლდოვაში,[2] რაც ადასტურებდა ნატოს განზრახვას, დახმარებოდა ამ ქვეყნებს რეგიონული დაძაბულობის პირობებში. აღსანიშნავია, რომ ეს მხარდაჭერა რიტორიკული იყო და აკლდა კონკრეტული ვალდებულებები, რამაც კვლავ ბუნდოვანი დატოვა ნატოს რეგიონული უსაფრთხოების პოლიტიკა და კრიტიკაც დაიმსახურა.
2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი მნიშვნელოვანი ეტაპი იყო შავი ზღვის უსაფრთხოებისთვის, რამაც თვალსაჩინო გახადა რეგიონში ნატოს ადრინდელი ჩართულობის სტრატეგიის გამოწვევებთან შეუსაბამობა. წლის დასაწყისში ბუქარესტის სამიტმა კიდევ ერთხელ დაადასტურა ნატოს ერთგულება საქართველოსა და უკრაინის საბოლოო გაწევრიანებასთან დაკავშირებით, მაგრამ გაწევრიანების დაუყოვნებელი საგზაო რუკა არ წარმოადგინა.[3] რეტროსპექტიულად, ამ გაურკვევლობამ გაათამამა რუსეთი და სათავისოდ გამოიყენა ნატოს არამკაფიო გადაწყვეტილება . მიუხედავად იმისა, რომ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო ნატო-საქართველოს კომისიის შექმნა, სწრაფმავალი კონფლიქტის დროს ნატოს უფრო არსებითი მხარდაჭერის წარუმატებლობამ გამოავლინა მისი მხოლოდ პარტნიორობაზე დაფუძნებული მიდგომის შეზღუდვები შავი ზღვის რეგიონში. ნატოს პასუხი კონფლიქტზე შემოიფარგლებოდა დიპლომატიური რიტორიკით, სამხედრო დახმარებისა და შეკავების ქმედითი ზომების აშკარა არარსებობით. ნატოს პასიურმა რეაქციამ ომზე და რუსეთთან დაპირისპირებისთვის მისმა პასიურობამ პირდაპირ გამოავლინა ის სისუსტეები, რაც ჰქონდა მის სტრატეგიულ პოზიციას შავ ზღვაში.
ნატოს ჩართულობა შავი ზღვის რეგიონში შემდგომ წლებშიც ფრთხილი იყო. აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში მიმდინარე კონფლიქტები აღიარებულ იქნა, მაგრამ ნატოს პასუხები ძირითადად იყო დიპლომატიური და რუსეთთან დიალოგზე ორიენტირებული და არა – მძლავრ სამხედრო შემაკავებელ საშუალებაზე.[4] მეტიც, ლისაბონის სამიტზე ალიანსმა მიიღო ახალი სტრატეგიული კონცეფცია, მაგრამ მიუხედავად რეგიონში არსებული არასტაბილურობისა, შავი ზღვა არ იყო ნახსენები კონკრეტულ პრიორიტეტულ ზონად. სამაგიეროდ, ნატომ ხაზი გაუსვა საქართველოსა და უკრაინასთან პარტნიორობის გაგრძელებას და ამავდროულად გაიმეორა რუსეთთან თანამშრომლობის ერთგულება.[5] ეს მიდგომა ასახავდა ნატოს მცდელობებს, დაებალანსებინა რუსეთთან ურთიერთობა. შეიძლება ითქვას, რომ ეს იყო სტრატეგია, რომელიც საბოლოოდ არაეფექტური აღმოჩნდა რუსეთის აგრესიული მანევრების წინაშე.
მეორე მხრივ, უნდა აღინიშნოს ისიც, ამ ფაზის განმავლობაში ნატო ჩართული იყო სხვადასხვა ინიციატივაში შავი ზღვის რეგიონთან თანამშრომლობის გასაძლიერებლად. შავი ზღვის ქვეყნებს შორის თავსებადობის ასამაღლებლად ტარდებოდა ერთობლივი წვრთნები. ამ პერიოდში დაარსდა ნატო-საქართველოს კომისია და ნატო-უკრაინის წლიური ეროვნული პროგრამა, რაც მიზნად ისახავდა პარტნიორ ქვეყნებში სამხედრო რეფორმებისა და თავდაცვის შესაძლებლობების ხელშეწყობასა და გაძლიერებას. თუმცა მიუხედავად ამ ინიციატივებისა, ნატოს ეფექტურობა 2004 წლიდან 2014 წლამდე წარმოქმნილ საფრთხეებთან მიმართებით შეიძლება შეფასდეს, როგორც შეზღუდული. მიუხედავად იმისა, რომ ნატოს გაფართოება და ჩართულობა შავი ზღვის რეგიონში დროის მითითებულ მონაკვეთში იყო გადამწყვეტი ნაბიჯი წარმოქმნილი საფრთხეების აღმოსაფხვრელად, ამ ძალისხმევის ეფექტურობას მკვეთრად ამცირებდა გადამწყვეტი ქმედებებისა და მკაფიო სტრატეგიული მიმართულების ნაკლებობა და ყოვლისმომცველი სტრატეგიისა და რუსეთის აგრესიულ ქმედებებზე დროული რეაგირების არარსებობა, განსაკუთრებით, რუსეთ-საქართველოს ომის დროს. ეს ყველაფერი კი მიანიშნებდა, რომ ნატოს ინიციატივები იყო შეუსაბამო და არასაკმარისი.
ნატოს პოლიტიკის ცვლილება ყირიმის ანექსიისა და დონბასის ომის ფონზე (2014-2022)
შავი ზღვის რეგიონთან მიმართებით ნატოს პოლიტიკის განსაზღვრაში ერთ-ერთი გარდამტეხი მომენტი 2014 წელს დადგა. აღმოსავლეთ ფლანგზე ნატოს დაუცველობა აბსტრაქტული იდეიდან სინამდვილედ იქცა და 2014 წელს რუსეთის ფედერაციის მიერ ყირიმის ანექსიამ დამატებითი გამოწვევა შეუქმნა როგორც შავი ზღვის რეგიონის, ისე ევროატლანტიკურ უსაფრთხოებასაც, რამაც ნატოს სტრატეგიული მიდგომის საფუძვლიანი ცვლილების საჭიროება გამოაჩინა.
ამავე წლის უელსის სამიტზე ნატომ სწრაფად უპასუხა რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიას და გამოსცა ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი დეკლარაცია თავის უახლეს ისტორიაში. დეკლარაცია ხაზს უსვამს კოლექტიური თავდაცვისათვის მზადყოფნას და გმობს რუსეთის მიერ უკრაინის სუვერენიტეტის დარღვევას[6]. სამიტზე მიიღეს მზადყოფნის სამოქმედო გეგმა (RAP), ღონისძიებების ყოვლისმომცველი ნაკრები, რომელიც შექმნილია ალიანსის განვითარებად საფრთხეებზე სწრაფად საპასუხოდ, განსაკუთრებით, აღმოსავლეთ ევროპასა და შავი ზღვის რეგიონში და მოიცავდა ძალიან მაღალი მზადყოფნის მიზნობრივი გაერთიანებული დაჯგუფების (VJTF) შექმნას და სამხედრო აღჭურვილობის წინასწარ განლაგებას ნატოს აღმოსავლეთ საზღვრების გასწვრივ, რათა შესაძლებელი ყოფილიყო სწრაფი მობილიზება კრიზისის დროს. ეს ნაბიჯები აუცილებელი იყო რუსეთის ყირიმში სამხედრო აქტიურობის გამო, რაც მოიცავდა მოწინავე საჰაერო თავდაცვის სისტემების, ხომალდსაწინააღმდეგო რაკეტებისა და საზღვაო ძალების გაშლას. თუმცა, მიღებული ზომები საკმარისი არ აღმოჩნდა დაუყოვნებლივი და ხანგრძლივი შემაკავებელი მოქმედებისათვის. ნატოს ყურადღება ძირითადად მიმართული იყო აღმოსავლეთ ევროპის წევრების დამშვიდებისკენ, ხოლო მისი „მოწინავე მორგებული განლაგება“ (tFP), რომელიც როტაციული ძალების გამოყენებას ექვემდებარებოდა, არ ითვალისწინებდა შავი ზღვის რეგიონში მუდმივ სამხედრო ყოფნას. ამრიგად, ნატოს მიდგომა უფრო რეაქტიული იყო, ვიდრე პროაქტიული, ძირითადად ფოკუსირებული დამშვიდების ზომებზე და არა – წინსვლის შეკავებაზე.[7] ეს მიდგომა იყო სიმბოლურად მნიშვნელოვანი, თუმცა არასაკმარისი ყირიმში რუსეთის ჯერ ფარულ და შემდეგ კი ყოვლისმომცველ სამხედრო აგრესიასთან დასაპირისპირებლად.
2015 წელს ნატომ გადადგა შემდგომი ნაბიჯები შავი ზღვის რეგიონში პარტნიორებთან, განსაკუთრებით კი, საქართველოსა და უკრაინასთან თანამშრომლობის გასაღრმავებლად, მათ შორის ნატო-საქართველოს წვრთნისა და შეფასების ერთობლივი ცენტრის (JTEC) დაარსებით, რაც იყო ფართო ძალისხმევის ნაწილი პარტნიორების მიმართ ნატოს ერთგულების სიგნალის მიცემისა და სრულფასოვანი წევრობის შეთავაზების ხაზის გადაკვეთის გარეშე.[8] მიუხედავად იმისა, რომ ეს ნაბიჯები აძლიერებდა საქართველოს მიმართ ნატოს პოლიტიკურ მხარდაჭერას, მაინც არ აღმოჩნდა საკმარისი რეგიონში რუსეთის აგრესიის შესაჩერებლად. 2016 წლის ნატოს ვარშავის სამიტზე შავი ზღვის უსაფრთხოება კვლავ საკვანძო თემად იქცა და ალიანსმა განაცხადა ბალტიისპირეთის ქვეყნებში „გაზრდილი მოწინავე განლაგების“ (eFP) ძალისხმევის შესახებ, რაც ნატოს სამხედრო შესაძლებლობებს გააძლიერებდა. ეს ზომები მნიშვნელოვანია, თუმცა უშუალოდ შავ ზღვაზე სამოქმედო ნაბიჯები მხოლოდ ნაწილობრივ იყო გათვალისწინებული.
მნიშვნელოვანია ისიც, რომ რუსეთის ფედერაციის აგრესიის საპასუხოდ 2016 წელს ნატომ რუსეთი პირველად მოიხსენია, როგორც საფრთხე და არა პარტნიორი.[9]
როგორც ვხედავთ, შავი ზღვის რეგიონს, წინა წლებთან შედარებით, გაზრდილი ყურადღება დაეთმო. სამწუხაროდ, პოლიტიკის აღნიშნული ცვლილება რეგიონის ომის წარმოების თეატრად ქცევამ გამოიწვია. ამასთან, გამოიკვეთა დადებითი დინამიკა და შეიძლება ითქვას, რომ შავი ზღვის რეგიონი ალიანსმა ევროატლანტიკური უსაფრთხოების სივრცის ნაწილად აღიქვა. მეორე მხრივ, ხაზგასასმელია ისიც, რომ მიუხედავად რეგიონის მიმართ გაზრდილი ყურადღებისა და უსაფრთხოების მიმდინარე გამოწვევებისა, ფოკუსი უფრო ჩრდილოეთის ფლანგზე, კერძოდ, ბალტიის ზღვის აუზის ქვეყნებზე, იქნა გადატანილი და არა – უშუალოდ შავ ზღვაზე.
შავი ზღვის რეგიონის მიმართ ალიანსის ინტერესის გაზრდის კიდევ ერთი თვალსაჩინო მაგალითია ისიც, რომ 2017 წელს ბუქარესტში ნატოს საპარლამენტო ასამბლეის 63-ე სესიაზე დამტკიცდა რეზოლუცია „სტაბილურობა და უსაფრთხოება შავი ზღვის რეგიონში“, რაც იყო პასუხი რუსეთის მიერ ყირიმის მზარდ მილიტარიზაციასა და შავ ზღვაში მის მზარდ დომინირებაზე. ამ დროისთვის რუსეთმა ყირიმი სრულად გადააქცია სამხედრო ფორპოსტად, რომელიც აღჭურვილი იყო შორი მანძილის რაკეტებით, წყალქვეშა ნავებითა და საჰაერო თავდაცვის სისტემებით, რამაც მას საშუალება მისცა გაევრცელებინა ძალაუფლება მთელ რეგიონში. რეზოლუცია აღიარებდა ნატოს საჭიროებას, გაეძლიერებინა თავისი რეგიონული ჩართულობა და გაეზარდა თანამშრომლობა შავი ზღვის სანაპირო ქვეყნებთან, განსაკუთრებით, უკრაინასა და საქართველოსთან.[10]
აღსანიშნავია, რომ რეზოლუციას შეზღუდვებიც ჰქონდა. მასში საუბარი იყო მხოლოდ რეგიონულ თანამშრომლობაზე, ეკონომიკურ განვითარებასა და გაძლიერებულ პოლიტიკურ დიალოგზე და არა პირდაპირი შეკავების ზრდისთვის აუცილებელ სამხედრო ინიციატივებზე ნატოს ხელმძღვანელობით.
ზემოხსენებული რეზოლუციის შემდეგ 2018 წლის ნატოს ბრიუსელის სამიტი ცდილობდა დაყრდნობოდა საპარლამენტო ასამბლეის მიერ ჩადებულ საფუძველს. ამ დროისთვის რუსეთმა ყირიმის სრული მილიტარიზაცია მოახდინა, იყენებდა მას, როგორც ბაზას შავ ზღვაზე საზღვაო კონტროლის გასავრცელებლად, რაც აძლიერებდა სტრატეგიულ საფრთხეს. სამიტზე ნატომ კიდევ ერთხელ დაადასტურა თავისი ერთგულება შავი ზღვის უსაფრთხოების მიმართ და თავისი მხარდაჭერა უკრაინისა და საქართველოს თავისუფლების, დამოუკიდებლობის, დემოკრატიისა და ტერიტორიული მთლიანობის მიმართ, ამავდროულად ინარჩუნებდა დელიკატურ წონასწორობას რუსეთის ფედერაციასთან. კომუნიკემ ხაზი გაუსვა შავი ზღვის რეგიონში უსაფრთხოების ინიციატივების აუცილებლობასაც.[11] თუმცა 2017 წლის რეზოლუციის მსგავსად, არც ბრიუსელის სამიტის დეკლარაციაში გაჟღერებულა შეკავებისთვის აუცილებელი კონკრეტული სამხედრო შესაძლებლობების ზრდა რეგიონში.
ალიანსის თავშეკავება, რომ მნიშვნელოვნად გაეზარდა თავდაცვითი სამხედრო შესაძლებლობები შავ ზღვაში, ტოვებდა უფსკრულს ნატოს პოლიტიკურ განცხადებებსა და უსაფრთხოების ნამდვილ ლანდშაფტს შორის. რუსეთის საფრთხედ აღიარების მიუხედავად, ნატოს სტრატეგია კვლავ ტრიალებდა მოსკოვთან დიალოგისა და დიპლომატიური ჩართულობის გარშემო. შედეგად, რეგიონი კვლავაც რჩებოდა რუსეთის მნიშვნელოვანი სამხედრო-პოლიტიკური ზეგავლენის ქვეშ, რაც აჩენდა კითხვებს წარმოშობილ საფრთხეებთან მიმართებით ნატოს ზოგადი ეფექტურობის შესახებ.[12]
ამრიგად, მაშინ, როცა ნატომ აღიარა რუსეთის მიერ ყირიმის და შავი ზღვის რეგიონის მილიტარიზაციით გამოწვეული საფრთხეები, მისი ქმედებები სრულად არ შეესაბამებოდა უსაფრთხოების განვითარებად რეალობას. პოლიტიკასა და მოქმედებებს შორის განსხვავებების ეს უფსკრული მოგვიანებით აიძულებს ნატოს გადახედოს მიდგომას, რადგან შავ ზღვაში უსაფრთხოების გარემო კვლავ გაუარესდება.
მიუხედავად უწყვეტი ცვლილებებისა შავი ზღვის რეგიონის უსაფრთხოების დინამიკაში, მომდევნო წელს ლონდონში, ნატოს ლიდერთა შეხვედრაზე, შავი ზღვის რეგიონი არ იყო ნახსენები სამიტის დეკლარაციაში. რაც შეეხება რუსეთს, აღინიშნა, რომ მისი აგრესიული ქმედებები საფრთხეს უქმნის ევროატლანტიკურ უსაფრთხოებას.[13]
2021 წლის ბრიუსელის სამიტი კი რუსეთის მხრიდან უკრაინის საზღვრის მახლობლად სამხედრო ძალების არნახული ზრდის პარალელურად გაიმართა. ამან კიდევ უფრო დაამძიმა შავი ზღვის რეგიონის უსაფრთხოების მდგომარეობა. რუსეთის აგრესიული საზღვაო მოქმედებები, მათ შორის საზღვაო წვდომის შეზღუდვა და ჰიბრიდული ომის წარმოების მექანიზმები, როგორიცაა კიბერშეტევები და დეზინფორმაცია, ნატოს ტრადიციულ თავდაცვის სტრატეგიას სერიოზულ გამოწვევებს უქმნიდა. ამის საპასუხოდ, სამიტის კომუნიკემ დაადასტურა ნატოს ვალდებულება, კიდევ უფრო გააძლიეროს მისი შეკავება და თავდაცვის პოზიცია შავ ზღვაში.[14] მიუხედავად იმისა, რომ ერთობლივი სამხედრო წვრთნები და გაძლიერებული პარტნიორობა უკრაინასა და საქართველოსთან მიანიშნებდა ნატოს ერთგულებაზე, ალიანსში არსებული აზრთა სხვადასხვაობა, განსაკუთრებით, შეკავების ზომებსა და დიალოგს შორის წონასწორობის შესახებ, უფრო გადამწყვეტ მოქმედებებს აფერხებდა. მოკავშირეთა შავი ზღვის რეგიონში მუდმივი სამხედრო შემაკავებლის გარეშე კი რუსეთი განაგრძობდა ნატოს რეაგირებაში არსებული ხარვეზების გამოყენებას და ინარჩუნებდა სტრატეგიულ უპირატესობას.
ამრიგად, რომ შევაჯამოთ, 2014 წლიდან 2022 წლამდე პერიოდში ნატოს სტრატეგიაში შავ ზღვასთან დაკავშირებით აღინიშნება კრიტიკული ევოლუცია, რაც ძირითადად გამოწვეული იყო რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიით. ნატოს პასუხი მოიცავდა რეგიონის სტრატეგიული მნიშვნელობის არაერთხელ დეკლარირებულ დადასტურებას და გაძლიერებულ სამხედრო თანამშრომლობას უკრაინასა და საქართველოსთან. აღსანიშნავია ისიც, რომ 2017 წლის ნატოს საპარლამენტო ასამბლეის რეზოლუციაში ხაზგასმული იყო კოლექტიური უსაფრთხოება, თუმცა კიდევ ერთხელ უნდა ითქვას ისიც, რომ რეზოლუციას არ გააჩნდა კონკრეტული ინიციატივები, რაც აჩვენებდა ვალდებულებების ეფექტურ სტრატეგიებად გადაქცევას. გაზრდილი ერთობლივი წვრთნების მიუხედავად, ნატო ყოყმანობდა მუდმივი სამხედრო ყოფნის დამყარებაზე, ზღუდავდა თავის შეკავების თავდაცვით შესაძლებლობებს და ქმნიდა სტრატეგიულ ვაკუუმს. 2021 წლის ბრიუსელის სამიტმაც აღიარა რუსეთის გაძლიერებული ჰიბრიდული საფრთხეები, მაგრამ ნატოს მოქმედებები ხშირად ვერ აკმაყოფილებდა შეკავების პოლიტიკის პირობებს რეგიონში ოფიციალური მოსკოვის გავლენის შესამცირებლად, რაც ალიანსის რეგიონული უსაფრთხოების პოლიტიკის და კონცეპტუალური სტრატეგიული მიდგომების მნიშვნელოვან ხარვეზებს აჩვენებდა.
რუსეთ-უკრაინის ომი და ნატოს სტრატეგიული ადაპტაცია (2022-2024)
2022 წლის თებერვალში რუსეთის უკრაინაში შეჭრის შემდეგ შავი ზღვის რეგიონისადმი ნატოს მიდგომა ალიანსის სტრატეგიული ადაპტაციის და გადაწყვეტილების კრიტიკულ გამოცდად იქცა. მოკავშირეებმა დაუყოვნებლივ უპასუხეს და ნატომ პრიორიტეტად მიიჩნია უკრაინის სამხედრო მხარდაჭერა, რაც გულისხმობდა იარაღის გადაცემისა და დაზვერვის ინფორმაციის გაზიარების უმაგალითო ზრდას, აგრეთვე მოწინავე თავდაცვის სისტემებით, ტანკსაწინააღმდეგო რაკეტებითა და მნიშვნელოვან კიბერთავდაცვით დახმარებას. აშშ-მ და სხვა წევრმა ქვეყნებმა ინდივიდუალურად უპასუხეს დახმარების პაკეტების გაგზავნით[15], თუმცა ნატო უშუალოდ კონფლიქტში არ მონაწილეობს, რათა თავიდან აიცილოს რეგიონული ევროპული ომის შემდგომი ესკალაცია რუსეთთან პირდაპირ კონფრონტაციით. ამის ნაცვლად, ნატომ გააძლიერა თავისი ყოფნა აღმოსავლეთ ფლანგზე, დამატებითი საბრძოლო ჯგუფების განლაგებით რუმინეთში, ბულგარეთსა და პოლონეთში და შორეული საჰაერო დაკვირვების, აღმოჩენის და თვალთვალის მისიების გაძლიერებით.
2022 წლის მადრიდის სამიტი გადამწყვეტი აღმოჩნდა, რადგან „სამიტის დღის წესრიგში დადგა სტრატეგიული კონცეფციის ხელახლა ჩამოყალიბება და რუსეთი პირველად დასახელდა ალიანსის მთავარ საფრთხედ.[16] ამ გადახედვამ დააჩქარა ნატოს ცვლა შავი ზღვის რეგიონში შეკავებისკენ და გამოიწვია საჰაერო და საზღვაო ძალების მნიშვნელოვანი გაშლა. გარდა ამისა, ნატო ცდილობდა შავი ზღვის რეგიონის მეზობლებთან ალიანსების გამყარებას უკრაინასა და საქართველოსთან თანამშრომლობის გააქტიურებით და თავდაცვის ინტეგრაციის გზების ფორმალიზებით. მიუხედავად ამისა, ეს წინსვლა შეყოვნდა ლოჯისტიკური დაბრკოლებების გამო. აღსანიშნავია, რომ ნატოს აღმოსავლელი წევრები, განსაკუთრებით, პოლონეთი და რუმინეთი, მუდმივად მხარს უჭერენ ნატოს შეკავების უფრო პროაქტიულ პოლიტიკას და მუდმივ სამხედრო პოზიციას შავ ზღვაზე რუსეთის პოზიციის გასაწონასწორებლად ყირიმში, რომელიც რუსული საზღვაო და სარაკეტო შესაძლებლობების ბაზა გახდა და ემუქრებოდა ნატოს სამხრეთ ფლანგს.[17]
2023 წლის ივლისში ვილნიუსის სამიტზე იყო კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი განვითარება უკრაინა-ნატოს საბჭოს შექმნით, როგორც მჭიდრო პოლიტიკური და უსაფრთხოების თანამშრომლობის პლატფორმის დაუყოვნებელი წევრობის გარანტიის გარეშე. ამ საბჭომ ოფიციალურად დააფიქსირა ნატოს ვალდებულება, მხარი დაუჭიროს უკრაინის ევროატლანტიკურ კურსს. გერმანიამ და საფრანგეთმა, რომლებიც შეშფოთებული იყვნენ რუსეთთან დაძაბულობის შემდგომი ზრდით, წინააღმდეგობა გაუწიეს ნატოში გაწევრიანების მოთხოვნებს, რითაც ხაზი ესმებოდა ალიანსში არსებულ განხეთქილებას აღნიშნული საკითხის გამო.[18] მიუხედავად ამისა, საბჭოს ინიციატივა წარმოადგენდა კომპრომისს, რომელიც ხელს უწყობს უკრაინის ოპერატიულ მხარდაჭერას ალიანსის შიგნით ერთიანობის შენარჩუნებით. ალიანსის შიგნით ერთიანობა და თანხმობა კი ზრდიდა გადაწყვეტილების მიღების სისწრაფეს მოკავშირეთა შორის. ასეთმა კომპრომისებმა აჩვენა უფსკრული პოლიტიკურ ვალდებულებებსა და უკრაინისთვის საჭირო მხარდაჭერის დონეებს შორის, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც აღმოსავლელი წევრები მოითხოვდნენ უფრო მკაფიო ქმედებებს შავ ზღვაში რუსეთის ყოფნის წინააღმდეგ.
2024 წლის განმავლობაში ნატო განაგრძობდა შეკავების პოლიტიკის დახვეწას უსაფრთხოების პოზიციის გაძლიერებით, ერთობლივი წვრთნების ხშირ ჩატარებას მოკავშირეებსა და პარტნიორ ქვეყნებს შორის შავი ზღვის ზონაში სამხედრო კოორდინაციის გაზრდის მიზნით. ეს წვრთნები მოიცავდა საზღვაო მეთვალყურეობას და წყალქვეშა ოპერაციებს უკრაინისთვის კრიტიკული მომარაგების გზების უზრუნველსაყოფად, თუმცა რეგიონის ლოჯისტიკურმა და ინფრასტრუქტურულმა გამოწვევებმა შეაფერხა ნატოს შესაძლებლობების უფრო სრული გამოყენება. მიუხედავად იმისა, რომ წევრმა ქვეყნებმა მიაწოდეს დამატებითი გამანადგურებლები და „პატრიოტის“ საჰაერო თავდაცვის სარაკეტო სისტემები ნატოს საზღვრის გასწვრივ თავდაცვის გასაძლიერებლად, ალიანსისგან რესურსების გადაცემა უკრაინისთვის კონფლიქტის გამო გაჭიანურებული რჩებოდა, რაც ნატოს სწრაფი ზემოქმედების შესაძლებლობების შეზღუდვებს ავლენდა. შავ ზღვაზე ნატოს მუდმივი სამხედრო ბაზის არარსებობა, მიუხედავად რუმინეთისა და ბულგარეთის მოწოდებისა, სამხრეთის ფლანგის მნიშვნელოვან მოწყვლადობას განაპირობებს. მიუხედავად იმისა, რომ ნატომ გააუმჯობესა სწრაფი ზემოქმედების შესაძლებლობები ინფრასტრუქტურის განახლებით და წინასწარ განლაგებული სამხედრო აღჭურვილობით, ალიანსის გადაწყვეტილებამ, თავიდან აიცილოს სტატიკური სამხედრო ყოფნა, შეზღუდა მისი შეკავების შესაძლებლობა და რუსეთს საშუალება მისცა, რეგიონში სტრატეგიული უპირატესობა შეენარჩუნებინა. ნატოს ფართო ძალისხმევა მოიცავდა კიბერუსაფრთხოების ინიციატივებს და კონტრდეზინფორმაციულ სტრატეგიებს, თუმცა ეს ძალისხმევაც გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა, რადგან რუსეთმა გამოიყენა ჰიბრიდული ტაქტიკა უკრაინასა და ნატოს აღმოსავლეთ წევრ ქვეყნებში.
ამრიგად, 2022 წლიდან 2024 წლამდე ნატოს ქმედებების შედეგებმა გამოავლინა კრიტიკული ხარვეზები ალიანსის საერთო შავი ზღვის სტრატეგიაში. მიუხედავად იმისა, რომ ნატოს მხარდაჭერა უკრაინისადმი უდავოდ აძლიერებდა მის სამხედრო გამძლეობას, შავ ზღვაში ალიანსის ერთიანი, პირდაპირი ოპერაციების ნაკლებობამ რუსეთს საშუალება მისცა შეენარჩუნებინა დომინანტური საზღვაო ყოფნა. გარდა ამისა, ნატოს დამოკიდებულებამ წევრ ქვეყნებზე, რათა დამოუკიდებლად შეენარჩუნებინათ უსაფრთხოების ვალდებულებები, შეუსაბამობა შექმნა თავდაცვის შესაძლებლობებში რეგიონში. აღმოსავლეთ ევროპის წევრები კვლავაც გამოხატავდნენ იმედგაცრუებას ნატოს განცხადებებსა და ხელშესახებ მხარდაჭერას შორის არსებული შეუსაბამობის გამო მაშინ, როცა რუსეთის ჩართულობასთან დაკავშირებული თუ წევრი-სახელმწიფოების რუსეთთან დამოკიდებულებაში განსხვავებული პოლიტიკური ხედვები ზღუდავდა ალიანსის უნარს, ჰქონოდა ძლიერი რეგიონალური პოზიცია.
გარდა ამისა, ნატოს მიდგომა არატრადიციული საფრთხეების მიმართ ყოველთვის არ იყო გამოწვევების პროპორციული. მიუხედავად იმისა, რომ ალიანსმა აღიარა კიბერსაფრთხეები, დეზინფორმაცია და ეკონომიკური ბერკეტები, როგორც კრიტიკული საკითხები, მისი კოლექტიური პასუხი ძირითადად რეაქტიული იყო და არა – პრევენციული. მაგალითად, ნატომ ინვესტიცია ჩადო კიბერუსაფრთხოებაში, თუმცა მის რეაგირების მექანიზმებს არ გააჩნიათ შეტევითი კიბეროპერაციების ან დეზინფორმაციის წინააღმდეგ პირდაპირი კონტრზომების განხორციელების შესაძლებლობა, ეს კი ის სფეროებია, სადაც რუსეთს მნიშვნელოვანი უპირატესობა აქვს. გარდა ამისა, ნატოს მდგრადობის აღმშენებლობის ინიციატივებმა, განსაკუთრებით, საინფორმაციო ომსა და კიბერუსაფრთხოებაში, არ უზრუნველყო შავი ზღვის პარტნიორების სრული ინტეგრირება ყოვლისმომცველ რეგიონულ სტრატეგიაში, რაც ზღუდავს ამ პარტნიორობის პრაქტიკულ ეფექტურობას.
საერთო ჯამში, ნატოს პასუხი ამ პერიოდის განმავლობაში გარდამტეხი იყო, მაგრამ შეზღუდული შიდა განხეთქილებებითა და სტრუქტურული გამოწვევებით. ალიანსის ფოკუსირება რეგიონულ პარტნიორობებსა და უკრაინასთან სტრატეგიულ თანამშრომლობაზე ხაზს უსვამს მის ერთგულებას რუსეთის აგრესიის წინააღმდეგ ბრძოლაში, თუმცა შავი ზღვის რეგიონში გრძელვადიანი სამხედრო საშუალებებით შეკავების გეგმის არარსებობამ ნატო უსაფრთხოების მდგრადი რისკების წინაშე დააყენა და ხაზი გაუსვა მიმდინარე ადაპტაციის აუცილებლობას.
დასკვნა
წლების განმავლობაში ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის უსაფრთხოების პოლიტიკაში შავი ზღვის რეგიონში შესამჩნევი ცვლილებები მოხდა. თავდაპირველად, ნატო მხოლოდ რეგიონის მნიშვნელობის გაჟღერებითა და რეგიონული ძალისხმევის მხარდაჭერით შემოიფარგლებოდა, რუსეთს სტრატეგიულ პარტნიორად განიხილავდა, 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის შემდეგაც კი. თუმცა, 2014 წელს რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსია და შემდგომში 2022 წლის რუსეთ-უკრაინის ომი იქცა გარდამტეხად, რამაც რეგიონული ძალისხმევის მხარდაჭერას ალიანსის ქმედითი ნაბიჯებიც დაურთო. ნატომ გაზარდა თავისი ყოფნა და ჩართულობა შავი ზღვის უსაფრთხოების გამოწვევების გადასაჭრელად, შეკავებისა და მდგრადობის გასაძლიერებლად.
ამ პროცესმა ასევე გამოიწვია შავი ზღვის რეგიონის სტრატეგიული მნიშვნელობის აღიარება და მის მიმართ ყურადღების გაზრდა, რაც ვალდებულებების შესრულების ახალ დონეს მოითხოვს. ამასთან, ნატოს ქმედებებმა აჩვენა გარკვეული ხარვეზები როგორც ორგანიზაციულ, ისე სტრატეგიულ დონეზე, რაც მის ეფექტურობასთან დაკავშირებით აჩენს კითხვებს.
ნატოს როლი შავი ზღვის რეგიონში კრიტიკულად მნიშვნელოვანია რეგიონის სტაბილურობისა და უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, განსაკუთრებით, რუსეთის მზარდი სამხედრო და ჰიბრიდული აქტივობების ფონზე. მიუხედავად ალიანსის მზარდი ჩართულობისა, რომელიც მრავალწახნაგოვანი მიდგომით მოიცავს სამხედრო ძალის განლაგებას, წვრთნებს და პარტნიორების გაძლიერებას, ნატოს დღევანდელი მოქმედებები ისევ არასაკმარისია, რაც ცხადყოფს სტრატეგიული პოზიციების გაძლიერების აუცილებლობას.
შავი ზღვის რეგიონში ნატოს შეკავების საშუალებებისა და მუდმივი ყოფნის სუსტმა დონემ, რუსეთისგან მომდინარე სამხედრო საფრთხესთან ერთად, აჩვენა, რომ ალიანსს რეგიონში უფრო მყარი და თანმიმდევრული შეკავების ეფექტური პოლიტიკა და განხორციელების სტრატეგია სჭირდება. ამ პროცესში გადამწყვეტი როლი უნდა შეასრულოს ნატოს წევრი სახელმწიფოების მჭიდრო კოორდინაციამ, რაც საშუალებას მისცემს ქმედითი შეკავებისთვის აუცილებელი უფრო დიდი სამხედრო შესაძლებლობების განლაგებას, რათა ალიანსმა შეძლოს რუსეთის მზარდი აგრესიის შეკავება. ამასთან, რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიის და აფხაზეთში სამხედრო ბაზირების შექმნის შემდეგ მოკავშირეთა მიერ მუდმივი სამხედრო ბაზების შექმნა შავი ზღვის რეგიონში არის ნატოს სტრატეგიული უპირატესობის გაძლიერების ნამდვილი საფუძველი.
მნიშვნელოვანია, რომ ნატომ გააძლიეროს თავისი ჰიბრიდული და კიბერუსაფრთხოების შესაძლებლობებიც, რათა შეებრძოლოს რუსეთის მიერ განხორციელებულ დეზინფორმაციულ კამპანიებსა და კიბერსაფრთხეებს, რაც ზრდის ალიანსის შიგნით კონფლიქტის ესკალაციის რისკს. ნატოს პასუხები ამ სფეროებში, როგორც არაერთხელ აღინიშნა, უმეტესწილად რეაქტიული იყო, ამიტომ აუცილებელია კიბერუსაფრთხოების პრევენციული სტრატეგიების შემუშავება და პარტნიორ ქვეყნებთან თანამშრომლობის გაძლიერება, განსაკუთრებით, უკრაინასა და საქართველოსთან, რაც მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს რეგიონის მთლიან მედეგობაში.
დასასრულს, უკრაინისა და საქართველოს წევრობა სტრატეგიულად მნიშვნელოვანია ნატოს მომავლისთვის რეგიონში. ამ უკანასკნელთა წევრობა არა მხოლოდ ალიანსის გავლენას გააძლიერებს, არამედ საშუალებას მისცემს ამ ქვეყნებს, განამტკიცონ შეკავების თავდაცვითი შესაძლებლობები. ეს პროცესი გააძლიერებს ალიანსის პოზიციას, შეამცირებს რუსეთის ზეწოლას და უზრუნველყოფს რეგიონის უსაფრთხოებას. ნატოს გრძელვადიანი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა შავი ზღვის რეგიონში საჭიროებს მოკავშირეთა მუდმივ სტრატეგიულ ადაპტაციას, სამხედრო და ჰიბრიდული შესაძლებლობების გაძლიერებას, საქართველოსა და უკრაინის გაწევრიანებას სიღრმისეული ინტეგრაციით. შეკავებისადმი მხოლოდ ყოვლისმომცველი მიდგომა უზრუნველყოფს ნატოს სიძლიერის შენარჩუნებას და მის სწრაფ და ადეკვატურ რეაგირებას რუსეთისგან მომდინარე გამოწვევებზე, რაც საბოლოოდ რეგიონში გრძელვადიან სტაბილურობას განაპირობებს.
ბიბლიოგრაფია
[1] NATO. (2004). Istanbul Summit Communiqué issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council.
[2] NATO. (2006). Riga Summit Declaration iIssued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Riga on 29 November 2006.
[3] NATO. (2008). Bucharest Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Bucharest on 3 April 2008.
[4] de Haas, M. (2009). NATO-Russia Relations after the Georgian Conflict. 6
[5] NATO. (2010). Lisbon Summit Declaration issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon.
[6] NATO. (2014). Wales Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Wales.
[7] Horrell, S. (2016). A NATO Strategy for Security in the Black Sea Region. Atlantic Council.
[8] NATO. (2015). NATO-Georgian Joint Training and Evaluation Center (JTEC).
[9] NATO. (2016). Warsaw Summit Communiqué – Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Warsaw, 8-9 July 2016.
[10] NATO Parlamentary Assembly. (2017). Resolution 437 on stability and security in the black sea region, 219 CDS 17 E rev. 2 fin.
[11] NATO. (2018). Brussels Summit Declaration issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Brussels, 11-12 July 2018.
[12] Flanagan, S. J., Binnendijk, A., Chindea, I. A., Costello, K., Kirkwood, G., Massicot, D., … United States. European Command. (2020). Russia, NATO, and Black Sea security. Santa Monica, Calif.: Rand Corporation.
[13] NATO. (2019). London Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in London 3-4 December 2019.
[14] NATO. (2021). Brussels Summit Communiqué issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Brussels 14 June 2021.
[15] Lanoszka, A., & Becker, J. (2023). The Art of Partial commitment: the Politics of Military Assistance to Ukraine. Post-Soviet Affairs, 39(3), 1–22.
[16] NATO. (2022). Madrid Summit Declaration Issued by NATO Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Madrid 29 June 2022.
[17] Bordea, S.-D. (2023). Management of Risks and Threats in the Black Sea: Future Scenarios and Romania’s Involvement. Romanian Military Thinking International Scientific Conference . 102-103
[18] Smirnov, P. (2023). Russia’s Special Military Operation in Ukraine and Strengthening NATO’s Eastern Flank: WhyRussia – NATO Tensions Grows. Russia and America in the 21st Century, 6(6).
