ავტორი: ანნა ხომასურიძე

 

უკრაინა-რუსეთის გაზის სატრანზიტო შეთანხმებას ვადა გასდის 2025 წლის 1 იანვარს, დილის 06:00 საათზე, ცენტრალური ევროპული დროით. შესაბამისად, ევროპა ენერგეტიკული უსაფრთხოების მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე დგას. 2019 წელს ხელმოწერილი ხუთწლიანი შეთანხმების თანახმად, რუსული ბუნებრივი აირი უკრაინის გავლით ევროპის სხვადასხვა ქვეყანაში მიედინება, რაც კონტინენტისთვის სასიცოცხლო ენერგეტიკულ ხაზს ქმნის. ახლა კი უკრაინამ გადაწყვიტა, არ განაახლოს ხელშეკრულება, რაც ევროპაში ენერგეტიკის გეოპოლიტიკური ლანდშაფტის დრამატულ ცვლილებას გამოიწვევს. წინამდებარე ბლოგში განვიხილავთ შეთანხმების ვადის ამოწურვის პოტენციურ შედეგებს, არსებულ ალტერნატივებს და უფრო ფართო შედეგებს ევროკავშირისთვის (EU), რუსეთისა და უკრაინისთვის.

 

უკრაინარუსეთის გაზის სატრანზიტო მარშრუტის მნიშვნელობა

 

უკრაინა-რუსეთის გაზის სატრანზიტო მარშრუტი დიდი ხანი იყო ევროპის ენერგომომარაგების ქვაკუთხედი. საბჭოთა კავშირის დროს დაარსებული მილსადენის ქსელი, უკრაინის გავლით, ხელს უწყობს რუსული გაზის გადინებას დასავლეთ ევროპაში. 2022 წელს უკრაინაში რუსეთის სრულმასშტაბიან შეჭრამდე, ყოველწლიურად, უკრაინის გავლით საბჭოთა კავშირის აშენებული მილსადენებით გადიოდა დაახლოებით 150 მილიარდი კუბური მეტრი ბუნებრივი აირი. თუმცა, ომმა მკვეთრად შეცვალა არსებული დინამიკა – ევროკავშირის ქვეყნებმა შეაჩერეს დამოკიდებულება რუსულ წიაღისეულ რესურსებზე, ხოლო რუსეთმა  2023 წელს უკრაინის გავლით გაზის მიწოდება 40 მილიარდი კუბური მეტრიდან (2019 წლის მხარეების შეთანხმების მიხედვით) 15 მილიარდ კუბურ მეტრამდე შეამცირა.

 

მიუხედავად მიმდინარე კონფლიქტისა, სატრანზიტო მარშრუტი 2019 წლის შეთანხმების მიხედვით ფუნქციონირებს. ეს გარიგება იყო ბოლო დარჩენილი სავაჭრო და პოლიტიკური კავშირი მოსკოვსა და კიევს შორის, რაც სიმბოლოა ორ ერს შორის კომპლექსური ურთიერთდამოკიდებულებებისა. 2024 წელს კი, კონტრაქტის დასასრულის მოახლოებასთან ერთად, კითხვა, გააგრძელებს თუ არა ეს მარშრუტი ფუნქციონირებას, სულ უფრო აქტუალური ხდება.

 

უკრაინის პოზიცია: მტკიცეარაგანახლებას

 

უკრაინამ ნათლად განაცხადა, რომ არ აპირებს რუსეთთან გაზის ტრანზიტის ხელშეკრულების განახლებას. უკრაინის ენერგეტიკის მინისტრმა გერმან გალუშჩენკომ 2024 წლის მარტში დაადასტურა, რომ კიევი არ აპირებს არც ახალი შეთანხმების ხელმოწერას და არც მოქმედის გაგრძელებას. ამ გადაწყვეტილებას განაპირობებს რამდენიმე ფაქტორი, მათ შორის, მიმდინარე ომი, უკრაინის სურვილი დაასრულოს რუსული გავლენა და მართოს თავისი გაზის სისტემა რუსული ტრანზიტის გარეშე. კონტრაქტის დასრულების სცენარი ევროკავშირს მისცემს შესაძლებლობას, დააჩქაროს თავისი ენერგეტიკული დამოუკიდებლობის გეგმა და გათავისუფლდეს რუსეთზე დამოკიდებულებისგან 2025 წლისთვის, ანუ ორი წლით ადრე, ვიდრე მისი არსებული REPowerEU გეგმა გულისხმობს.

 

უკრაინის გაზის სატრანზიტო სისტემამ გაიარა რუსული გაზის გარეშე ფუნქციონირების სტრეს-ტესტები. ამ ტესტებმა აჩვენა, რომ ქვეყანას შეუძლია შეინარჩუნოს გაზის საკმარისი წნევა შიდა საჭიროებისთვის მაშინაც კი, თუკი რუსეთიდან ნაკადი შეჩერდება. ეს ცვლილება გამოკვეთავს უკრაინის უმნიშვნელოვანეს ისტორიულ როლს – მისი, როგორც ევროპასა და რუსეთს შორის გაზის რესურსის ტრანზიტის ქვეყნის მნიშვნელობას.

 

ევროპის პასუხი: დივერსიფიკაცია და ალტერნატიული მარშრუტები

 

უკრაინა-რუსეთის სატრანზიტო შეთანხმების პოტენციურმა დასრულებამ აიძულა ევროპის ქვეყნები ეძებონ ალტერნატიული გაზის მიწოდება და სატრანზიტო მარშრუტები. უკრაინის ომის დაწყების შემდეგ ევროკავშირმა მნიშვნელოვნად შეამცირა დამოკიდებულება რუსულ წიაღისეულ საწვავზე, გაზარდა თხევადი ბუნებრივი აირის (LNG) იმპორტი შეერთებული შტატებიდან და სხვა ქვეყნებიდან, მაგალითად, ნორვეგიიდან.

 

ქვეყნები, როგორიცაა ავსტრია, სლოვაკეთი, უნგრეთი და იტალია, რომლებიც ისტორიულად დამოკიდებული იყვნენ უკრაინის გავლით მიწოდებულ რუსულ გაზზე, სხვა ვარიანტებს განიხილავენ. მაგალითად, ავსტრია ემზადება გაზის იმპორტისთვის იტალიიდან და გერმანიიდან, უნგრეთმა რუსული გაზის მისაღებად მიმართა TurkStream მილსადენს, ხოლო იტალიამ თავისი წყაროების დივერსიფიკაცია მოახდინა გაზის იმპორტით ალჟირიდან და აზერბაიჯანიდან.

 

ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად განხილული ალტერნატივაა აზერბაიჯანიდან გაზის იმპორტის გაზრდა. ევროკავშირმა უკვე დაიწყო მოლაპარაკებები აზერბაიჯანთან, რომ უფრო მეტი რუსული გაზი ჩაანაცვლოს. აზერბაიჯანმა უკრაინის ომის პირველ წელს ევროპაში გაზის ექსპორტი 56%-ით გაზარდა და მიზნად ისახავს 2027 წლისთვის ამ ექსპორტის გაორმაგებას. თუმცა, ექსპერტები, ინფრასტრუქტურული შეზღუდვების გამო, ეჭვქვეშ აყენებენ აზერბაიჯანის გაზის მიწოდების მნიშვნელოვნად გაზრდის შესაძლებლობას მოკლევადიან პერიოდში.

Martin, Nik. “How EU Could Use Ukraine’s Pipelines When Russia Deal Ends.” Dw.Com, July 16, 2024. https://www.dw.com/en/how-to-use-ukraines-gas-pipelines-when-russia-deal-ends/a-69640265

 

 

რუსეთის სტრატეგია: ალტერნატიული მარშრუტები და LNG ექსპორტი

 

რუსეთისთვის უკრაინის სატრანზიტო ხელშეკრულების ვადის ამოწურვა წარმოადგენს როგორც გამოწვევას, ასევე შესაძლებლობას. ერთი მხრივ, რუსეთი ყოველწლიურად კარგავს დაახლოებით 4,5 მილიარდ დოლარს, თუ ის ვერ გააგრძელებს გაზის ექსპორტს ევროპაში უკრაინის გავლით. მეორე მხრივ, მოსკოვი იკვლევს ალტერნატიულ მარშრუტებს და ზრდის LNG ექსპორტს ზემოქმედების შესამცირებლად.

 

ერთ-ერთი პოტენციური ალტერნატივაა TurkStream მილსადენი, რომელიც გადის რუსეთიდან თურქეთამდე და შემდეგ – სამხრეთ ევროპისკენ. თუმცა, ამ მარშრუტის გამტარუნარიანობა შეზღუდულია და ის სრულად ვერ ჩაანაცვლებს იმ მოცულობებს, რომლებიც ამჟამად ტრანზიტით გადის უკრაინაში. რუსეთი ასევე ყურადღებას ამახვილებს ჩინეთში გაზის ექსპორტის გაზრდაზე ციმბირის ძალის მილსადენით, ამბიციური გეგმებით, რომ ეს მარშრუტი მნიშვნელოვნად გაფართოვდეს უახლოეს წლებში.

 

გარდა ამისა, რუსეთმა გამოავლინა მზადყოფნა, განაახლოს სატრანზიტო შეთანხმება, თუ უკრაინა დათანხმდება. ვიცე-პრემიერმა ალექსანდრე ნოვაკმა განაცხადა, რომ მოსკოვი მზადაა უკრაინის გავლით გაზის მიწოდებაზე, თუკი კიევი მოისურვებს. თუმცა, არსებული გეოპოლიტიკური დაძაბულობის გათვალისწინებით, ასეთი განახლება ნაკლებად სავარაუდოა.

 

გავლენა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში

 

ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ერთ-ერთი ყველაზე დაუცველია უკრაინის გავლით რუსული გაზის ნაკადის პოტენციური შეფერხების მიმართ. განსაკუთრებით, სლოვაკეთი, ავსტრია და მოლდოვა დიდწილად ეყრდნობიან ამ სატრანზიტო რესურსებს. 2023 წელს ამ ქვეყნებმა უკრაინის გავლით მოახდინეს 3,2 მლრდ, 5,7 მლრდ და 2,0 მლრდ კუბური მეტრი გაზის იმპორტირება.

 

მოლდოვა, ევროპის ერთ-ერთი ყველაზე ღარიბი ქვეყანა, განსაკუთრებით რთული სიტუაციის წინაშე დგას. მიუხედავად იმისა, რომ მოლდოვამ დაიწყო გაზის მიწოდების დივერსიფიკაცია, იმპორტი რუმინეთიდან და სხვა წყაროებიდან, ის ისევ რუსულ გაზზეა დამოკიდებული დნესტრისპირეთის სეპარატისტული რეგიონში. სატრანზიტო შეთანხმების დასრულებამ შეიძლება იძულებული გახადოს მოლდოვა შეცვალოს თავისი გაზის მარშრუტი პოტენციურად ტრანსბალკანური მილსადენის გავლით.

 

სლოვაკეთსა და ავსტრიას ასევე დასჭირდებათ გაზის ახალი წყაროების მოძიება. ავსტრიას, რომელიც დიდწილად ეყრდნობოდა რუსულ გაზს, დასჭირდება იმპორტის გაზრდა გერმანიიდან, იტალიიდან და პოტენციურად LNG ტერმინალებიდან პოლონეთსა და გერმანიაში. სლოვაკეთი, რომელიც არის გაზის ნაკადის ჯაჭვის ბოლოში, შესაძლოა მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდეს საკმარისი მიწოდების უზრუნველსაყოფად.

 

LNG და ახალი ინფრასტრუქტურის როლი

 

უკრაინის სატრანზიტო შეთანხმების მოსალოდნელი დასასრულის გამო LNG, სავარაუდოდ, გადამწყვეტ როლს შეასრულებს ხარვეზის აღმოფხვრაში. Rystad Energy-ის შეფასებით, ევროპას დასჭირდება წელიწადში დამატებით 7,2 მილიარდი კუბური მეტრი LNG, რათა შეცვალოს ამჟამად ტრანზიტული გაზი უკრაინაში. ამისათვის საჭიროა LNG ინფრასტრუქტურის გაფართოება, მათ შორის, ტერმინალები პოლონეთში, გერმანიაში, ლიტვასა და იტალიაში.

 

ასევე იგეგმება ახალი ინფრასტრუქტურული პროექტები ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოების გასაძლიერებლად. მაგალითად, ევროკავშირის ცენტრალური და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ენერგეტიკული დაკავშირების (CESEC) ინიციატივა მუშაობს ვერტიკალური გაზის დერეფნის შექმნაზე, რომელიც საშუალებას მისცემს LNG-ის იმპორტს საბერძნეთიდან და თურქეთიდან მიაღწიოს ისეთ ქვეყნებს, როგორიცაა სლოვაკეთი და უნგრეთი. გარდა ამისა, თურქეთმა და ბულგარეთმა ხელი მოაწერეს შეთანხმებას (იანვარი 2024) გაზის შესვლის შესაძლებლობების გაზრდის შესახებ, რაც პოტენციურად გაზრდის მიწოდებას აზერბაიჯანიდან და კასპიის ზღვის რეგიონიდან.

Rystad Energy. “Supply Shift: End of Ukraine Gas Transit Sets the Stage for LNG and Pipeline Diversions,” July 16, 2024. https://www.rystadenergy.com/news/end-of-ukraine-gas-transit-lng-and-pipeline

 

დასკვნა: ნავიგაცია კომპლექსურ ენერგეტიკულ ლანდშაფტზე

 

უკრაინა-რუსეთის გაზის სატრანზიტო შეთანხმების ვადის ამოწურვა შეცვლის ენერგეტიკულ ლანდშაფტს ევროპაში და მის ფარგლებს გარეთ. ეს ცვლილება გამოწვევების გარეშე ვერ ჩაივლის. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს განსაკუთრებით მოუწევთ ნავიგაცია კომპლექსურ ენერგეტიკულ გარემოში, რათა დააბალანსონ უსაფრთხო წიაღისეულის მიწოდება რუსეთის საწვავზე დამოკიდებულების შემცირების ფარგლებში. მომდევნო რამდენიმე წელი გადამწყვეტი იქნება იმის დასადგენად, თუ როგორ მართავს ევროპა ამ ენერგეტიკულ ტრანზიციას და შეუძლია თუ არა მიაღწიოს თავის ამბიციურ მიზნებს, რაც გულისხმობს ენერგიის დივერსიფიკაციასა და მდგრადობას.

 

გეოპოლიტიკური ფსონების მატებასთან ერთად უკრაინა-რუსეთის გაზის სატრანზიტო შეთანხმების დასრულება შეიძლება იყოს გარდამტეხი მომენტი ევროპის ენერგეტიკულ პოლიტიკაში, რაც გლობალურ გავლენას მოახდენს გლობალურ ენერგეტიკულ ბაზრებსა და საერთაშორისო ურთიერთობებზე.